Voleybol – ko’pchilik uchun maktabdan tanish bo’lgan mashhur jamoaviy to’p o’yini. Ism inglizcha volley – «voley» va to’p – «to’p» dan keladi. Sport oddiy qoidalar va oddiy jihozlarga bo’lgan talablar tufayli hamma joyda mavjud.
O’yin maydoni to’r bilan ikkita teng kvadratga bo’linadi. Har bir jamoa o’z hududida o’ynaydi. O’yinchilarning maqsadi – to’pning raqib zonasida polga tegishi. Jamoaning barcha a’zolari ma’lum bir rol o’ynaydi va maydondagi zonalardan birini egallaydi. O’yin davomida sportchilar pozitsiyalarini o’zgartiradilar.
Sportning bir nechta turlari mavjud: an’anaviy voleybol, kashshof to’pi, yapon mini-voleyboli, nogiron sportchilar uchun o’tirgan voleybol, plyaj varianti va boshqalar.
Voleybol tarixi
1895 yilda amerikalik Uilyam Morgan, kollej jismoniy tarbiya o’qituvchisi, to’p o’yinini alohida sport intizomi sifatida ajratib ko’rsatdi. U badmintonga o’xshashligi uchun uni «mintonet» deb atagan. Biroz vaqt o’tgach, o’yin hozirgi nomini oldi.
Qoidalar birinchi marta 1897 yilda o’yin yaratuvchisi tomonidan ishlab chiqilgan. Ular quyidagi qoidalarni o’z ichiga oladi:
- O’yin maydonining uzunligi 15,1 m va kengligi 7,6 m.
- Aniq balandligi – poldan 1,98 m
- o’pning diametri – 63,5 dan 68,5 sm gacha, vazni – 340 g.
- O’yin 21 ochkoga etdi.
Voleybol boshlangandan beri uning qoidalari bir necha bor o’zgargan. Bugungi kunda qo’llaniladigan qoidalar 1925 yilda tuzilgan. Ular voleybolning vatani – AQShda, Evropa va Afrikada o’ynashgan. Sharqda 60-yillarga qadar biroz boshqacha qoidalar amal qilgan. U erda 11 * 22 m o’yin maydoni ishlatilgan va bir vaqtning o’zida 9 yoki 12 o’yinchi bo’lishi mumkin edi. Sportchilarning jamoadagi pozitsiyalari o’yin oxirigacha o’zgarmadi.
SSSRda voleybol
Sovet Ittifoqida voleybol o’yinining asoschilari san’at universitetlari talabalari hisoblanadi. Ular sport intizomini jadal rivojlantirishga hissa qo’shdilar.
SSSRning debyut voleybol chempionati 1925 yilda Moskvada tashkil etilgan. 1927 yildan beri chempionat har yili o’tkaziladigan tadbirga aylandi. Unda barcha ittifoq respublikalarining jamoalari ishtirok etishdi.
Sovet Ittifoqi erkaklar terma jamoasining voleybolchilari 1964, 1968 va 1980 yillarda Olimpiya o’yinlarida oltin medal sohibi bo’lishdi. Ayollar terma jamoasi to‘rt marta Olimpiada g‘olibi bo‘lgan.
Bugungi kunda Rossiyada voleybol faol rivojlanmoqda. O’yin «xalq» deb nomlanadi. Voleybol maktablarda, oʻrta va oliy oʻquv yurtlarida, hovlilarda oʻynaladi. Mamlakatimizda musobaqalarda o‘z vatani manfaatlarini himoya qilishga tayyor ko‘plab umidli sportchilar yetishib chiqmoqda. Rossiyaning barcha hududlarida bolalar va kattalar uchun bo’limlar mavjud. Milliy terma jamoa muntazam ravishda Olimpiya o’yinlari va jahon chempionatlarida qatnashadi.
Voleybol o’ynash uchun nima kerak
Voleybolning sport o’yini uchun sizga to’p, to’r, o’yinchi formasi, krossovkalar, tizzalar kerak.
- To’p. O’yin sharsimon to’p bilan o’ynaladi.Standart bo’yicha to’pning diametri 65-67 sm, og’irligi 260-280 g.U tabiiy yoki sun’iy charmdan tayyorlanishi mumkin.
- Net. Maydonni ajratish uchun polipropilen va boshqa sintetik materiallardan tayyorlangan to’rlar ishlatiladi. Iplar qanchalik qalinroq bo’lsa, tarmoq shunchalik mustahkam va sifatli hisoblanadi. U kuchli to’p zarbalariga bardosh berishi kerak.
- Sportchi formasi. Erkaklar ham, ayollar ham o’ynash uchun futbolka yoki futbolka, shorti yoki sport shorti kiyishadi. Kiyim bardoshli nafas oladigan materialdan tayyorlanishi kerak. Kesish bepul, harakatni cheklamaydi.
- Tizza tagliklari. Tizza himoyachilari barcha mahorat darajasidagi sportchilar tomonidan qo’llaniladi. Tizzalar o’yinchini yiqilish paytida bo’g’imlarning shikastlanishidan himoya qiladi. Yopiq voleybol va ochiq voleybol uchun kiyim boshqacha.
- Krossovkalar. O’yin uchun elastik zarbani yutuvchi taglikli poyabzal mos keladi. Oyoq Bilagi zo’r sohada yumshoq qo’shimchali charm krossovkalarni tanlash yaxshidir. Oyoq kiyimlari oyoqqa yaxshi joylashishi kerak. Poyafzal polda sirg’alib ketmasligi uchun tagida zigzag yoki chiziqlar ko’rinishidagi naqsh mavjud.
O’yin davomida siz barmoqlaringizni jarohatlashingiz mumkin. Bu to’pga kuchli zarba berish natijasida sinish, dislokatsiya yoki burilish bo’lishi mumkin. Jarohatlarning oldini olish uchun ko’plab sportchilar o’yin oldidan barmoqlarini matoga o’rash orqali tegishadi. Buning uchun har qanday dorixonada sotib olinishi mumkin bo’lgan oddiy yopishtiruvchi gips mos keladi.
Jamoa a’zolari – voleybolchilar
Jamoadagi har bir o’yinchi ma’lum rolga ega. Voleybolchilar quyidagi vazifalarni bajaradilar:
- Birlashtiruvchi. Hujumchiga pas beradi, kerak bo’lsa – blok qo’yadi, hujumda qatnashmaydi. O’yin maydonida ishg’ol qilingan pozitsiyalar – 2 va 3.
- diagonal o’yinchi. To’rtinchi zonadan blok va hujumni amalga oshiradi. Hujumga qo’shilish uchun birinchi pozitsiyani egallashi mumkin.
- Libero. 1, 5 va 6 zonalarda o’ynaydi. Uning vazifasi to’pni setterga uzatishdir. Qiyin vaziyatlarda setter o’rniga libero o’tishi mumkin.
- Tugatishchi. Ko’p qirrali sportchi. Hujum, qabul qilish, blokirovka qilishda qatnashadi. 1, 4, 5-pozitsiyalarni egallashi mumkin. Ba’zan bu liberoga aniq uzatmalarni amalga oshirishda yordam beradi. Jamoada ikkita futbolchi bor.
- Markaziy bloker. O’yinchi kuch-servis, blokirovka, hujumni amalga oshiradi. To’pni qabul qilishda qatnashmaydi. Ba’zan, xizmat qilgandan so’ng, u libero bilan o’rnini o’zgartirishi mumkin.
O’yinchi uchun rol tanlashda murabbiy ko’pincha uning jismoniy ma’lumotlariga e’tibor beradi. Sportchi o’z rolini aniq bilishi va o’yin davomida unga amal qilishi kerak. Jamoaning muvaffaqiyati voleybolchilarning yaxshi muvofiqlashtirilgan mehnatiga bog‘liq.
O’yin maydoni belgilari
O’yin 9*18 m maydonda o’ynaladi.O’yin maydoni to’r orqali ikkita 9*9 m kvadratga bo’linadi.Maydonning o’lchami ayollar va erkaklar o’yinlari uchun bir xil. To’rning balandligi kim o’ynayotganiga bog’liq. Erkaklar uchun poldan 2,43 m, ayollar uchun – 2,24 m.
O’yin maydoni tekis, engil va bir xil yuzaga ega. Saytni belgilash quyidagi qatorlarni o’z ichiga oladi:
- Yon.
- Yuz.
- O’rtacha.
- Hujum chiziqlari.
Voleybolda zonalar shartli ravishda ajratilgan. Sayt oltita bo’limga bo’lingan, ularda sportchilar joylashgan. O’yinchilar soat yo’nalishi bo’yicha bir pozitsiyadan ikkinchisiga o’tadilar.
Voleybol qoidalari
Voleybol qoidalari oddiy. Ko’pgina o’yinchilar ushbu sport turi bilan maktabda tanishadilar, shuning uchun asosiy qoidalar nafaqat professionallarga ma’lum. O’yin davomida sportchilar belgilangan qoidalarga qat’iy rioya qilishlari kerak.
Qisqacha voleybol qoidalari:
- O’yin alohida qismlardan iborat. Ularning soni bitta o’yinda uchdan beshgacha.
- Bayram vaqti cheklanmagan. Bitta jamoa 25 ochkoga etganida u tugaydi. Beshinchi o’yinda maksimal ball – 15 ball.
- Agar to’p raqib tomonida polga tegsa, ochko hisoblanadi.
- Uch o’yinda ustunlikka erishgan jamoa uchrashuv g’olibi hisoblanadi.
- O’yinda g’alaba qozonish uchun hisobdagi farq kamida ikki ochko bo’lishi kerak. 24:25 hisobida ustunlik oshirilmaguncha o’yin tugamaydi.
- Jamoada jami 14 nafar futbolchi bor, olti nafari maydonda.
- O’yin davomida sportchilar pozitsiyalarini o’zgartiradilar. O’yinchilarning harakatlanish tartibini boshlang’ich tarkib davomida murabbiy belgilaydi.
Voleybol o’yini to’p bilan boshlanadi. Qur’a qaysi jamoa birinchi xizmatni olishini aniqlaydi. Bir jamoadan ikkinchisiga xizmat qilganda, sportchilar soat yo’nalishi bo’yicha keyingi pozitsiyaga o’tadilar. To’p orqa chiziqdan uzatiladi. Ko’pincha birinchi chiziq o’yinchilari maydonga tushishadi, agar kerak bo’lsa, jamoaning istalgan a’zosi buni amalga oshirishi mumkin.
Birinchi chiziqdan ular to’r ustida, uzoqdan – uch metrli chiziqdan hujum qilishadi. To’pni raqiblar hududiga o’tkazish uchun o’yinchilar uni bir-biriga uzatishlari mumkin, jami uchta teginishdan ko’p bo’lmaydi. To’pni ushlash, uni tashlash yoki qo’lingizda ushlab turish taqiqlanadi. To‘p sportchi tanasining istalgan qismiga tegishi mumkin. Agar ikkita jamoa a’zosi bir vaqtning o’zida to’pga tegsa, u bitta teginish hisoblanadi.
Ushbu qoidalar professional voleybolga tegishli. Ba’zida maktablar o’yinchilarning yoshini va o’yin uchun ajratilgan vaqtni hisobga olgan holda qoidalarni soddalashtiradi. Bolalar odatda 25 ballgacha uchta o’yin o’ynaydi.
Eng muhim voleybol turnirlari
Voleybol Olimpiada dasturiga kiritilganligi sababli, sportchilar uchun eng nufuzlisi Olimpiya o’yinlarida qatnashishdir. Milliy olimpiya terma jamoalarining tarkibi har bir Olimpiadadan bir yil oldin o‘tkaziladigan jahon chempionati natijalariga ko‘ra aniqlanadi. Chempionat g‘oliblariga Olimpiya o‘yinlarida qatnashish huquqi kafolatlanadi.
Boshqa muntazam voleybol turnirlari:
- Jahon chempionati. Har to’rt yilda bir marta o’tkaziladi. Milliy terma jamoa jahon chempionatidan oldingi yilda o’tkaziladigan jahon chempionlari kubogi g’oliblaridan iborat.
- Yevropa chempionati. Konfederatsiyaga kiruvchi 56 ta davlatning erkaklar va ayollar jamoalari uchun har ikki yilda bir marta o‘tkaziladi.
- Yevroliga. 2004-yildan buyon erkaklar, 2009-yildan esa ayollar jamoalari uchun har yili oʻtkazib kelinmoqda.
1992 yildan 2017 yilgacha tijoriy musobaqalar har yili erkaklar uchun – Jahon ligasi va ayollar uchun – Gran-pri o’tkazildi. 2018 yilda ularning o’rnini Millatlar Voleybol Ligasi egalladi. Chempionat har yili o’tkaziladi. Unda erkaklar va ayollar ishtirok etadi.
Rossiyadagi voleybol tashkilotlari
Rossiya Federatsiyasida ushbu sport turini boshqaradigan asosiy tuzilma Butunrossiya voleybol federatsiyasi hisoblanadi. U 1992 yilda SSSR voleybol federatsiyasini almashtirdi.
Federatsiyaning asosiy boshqaruv organi konferensiya hisoblanadi. Uning rahbariyati har to‘rt yilda saylanadi. Hozirgi muammolarni hal qilish uchun prezidium tuzilmoqda. Uning tarkibidan qabul qilingan qarorlarning bajarilishi uchun mas’ul bo’lgan Ijroiya qo’mitasi ajralib turadi.
Ijroiya qoʻmitasini toʻrt yil muddatga saylanadigan Prezident boshqaradi. Maxsus muammolarni hal qilish uchun komissiyalar va kengashlar tuziladi.
Federatsiya tarkibiga mamlakatning turli hududlaridan 80 dan ortiq bo‘linmalar kiradi. Shuningdek, Rossiya markazida, Uralsda, Sibirda va Uzoq Sharqda to’rtta alohida mintaqaviy voleybol federatsiyalari tuzilgan.